रविवारी मिळणाऱ्या सुट्टीमागे या माणसाचा हात आहे

ऑफिसला जाणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीला रविवारची वाट बघावी लागते. याच कारण म्हणजे रविवारची सुट्टी. काम करणाऱ्या प्रत्येकाला, तर शाळेत जाणाऱ्या लहान मुलांचादेखील रविवार आनंदाचा दिवस असतो. ऑफिसच्या लोकांना रविवार असा असतो की ज्या दिवशी बॉसचा चेहरा दिसत नाही.

पण तुम्ही कधी विचार केला आहे का, जर रविवार नसेल म्हणजे त्या दिवशी सुट्टी नसेल तर काय होईल? असा विचार करून बघा. तुम्हाला रविवारच महत्व कळेल. पण मग कधी विचार आलाय का? हि रविवारची सुट्टी मिळाली तरी कशी ? यामागचा नक्की इतिहास तरी काय ? तर तोच इतिहास आपण जाणून घेवूया.

एका मोठ्या युद्धानंतर आपल्याला हि रविवारची सुट्टी भेटली आहे.

ब्रिटिश भारतात येण्यापूर्वी भारत पूर्णपणे व्यापार आणि शेतीवर अवलंबून होता. ज्यांच्याकडे शेत होते आणि जे शेतात काम करणारे होते, ते सुद्धा आठवड्याच्या प्रत्येक दिवशी काम करत. पण चांगुलपणा असा होता की गरज पडल्यास सुट्टीची सोय होती.

पण ब्रिटिशांनी भारतात ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना केली. तेव्हा त्यांना कंपनीत आणि गिरण्यांमध्ये काम करण्यासाठी कामगारांची गरज होती. संपूर्ण देशात ब्रिटिश सत्ता असल्यामुळे त्यांना कामगारांची व्यवस्था करणे कठीण नव्हते. ब्रिटिशांनी भारतीय लोकांना त्यांच्या गिरण्यांमध्ये मजूर म्हणून नोकरी दिली. दुर्दैवाने, स्वत:च्या बळावर जगणारा भारतीय इंग्रजांच्या इशाऱ्यावर जगत होता.

ब्रिटीश कामगारांना आठवडाभर कामावर राबवायचे. तेव्हा गिरणीचे काम दोन्ही पाळ्यामध्ये चालवले जात असे. दिवसाची पाळी आटोपून कामगार रात्री घरी जाऊन सकाळी पुन्हा काम करत असत. त्यांच्या कामाच्या वेळी त्यांना जेवायला वेळ ही मिळत नसे. हा नियम ब्रिटिश सरकारने कनिष्ठ वर्गातील कर्मचा-यांनाही लागू केला होता. ते आठवडाभर कामगारांवर लक्ष ठेवण्यासाठी काम करत असत. पण वरिष्ठ अधिकारी या सुविधेपासून ब्रेक घेत होते.

ब्रिटिशांनी भारतात चर्चची स्थापना झाली. सर्व ख्रिस्ती अधिकारी रविवारी चर्चमध्ये प्रार्थनेला जायचे. तिथे येऊन तिथे आलेल्या लोकांना भेटायला इतका वेळ लागायचा की, अर्ध्यापेक्षा जास्त दिवस उलटायचा. त्यामुळे एकंदरीत रविवार हा त्यांच्यासाठी सुट्टीसारखा होता.

पण कामगारांना विश्रांती घेण्याची परवानगी नव्हती

ब्रिटीश अधिकारी सुट्टी घेत पण कामगारांना मात्र आपले काम चालू ठेवायला सांगत. पुढे सततच्या कामामुळे कामगारांच्या आरोग्यावर वाईट परिणाम झाला होता. त्यांना आरोग्य रजासुद्धा मिळत नसल्याने त्यांना आजारपणाच्या परिस्थितीतही काम करावे लागे. या अत्याचारामुळे गिरण्यांच्या कामगारांना देशाच्या विविध भागांत कामगार मरण पावले . गरोदर स्त्रियांसाठी परिस्थिती अधिक वेगळी होती.कामाला कंटाळले तरी त्यांना विश्रांती घेण्याची परवानगी नव्हती.

कामगारांच्या वेदना समजणारा माणूस

भारतीय कामगार ब्रिटिशांच्या या अत्याचाराला तोंड देत असताना, नारायण मेघाजी लोखंडे यांचा जन्म १८४८ साली पुणे जिल्ह्यातील कन्हेरसर येथील गरीब कुटुंबात झाला. त्यांच्या कुटुंबाची आर्थिक स्थिती फारशी चांगली नव्हती. त्यामुळे मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यानंतर त्यांनी रेल्वेच्या टपाल खात्यात काम करायला सुरुवात केली.

नोकरी करत असताना लोखडेंना पण साप्ताहिक सुट्टीचा आनंद कधीच मिळाला नाही. ते काम करत राहिले. त्यानंतर त्यांनी बॉम्बे टेक्स्टाइल मिलमध्ये स्टोअर किपर म्हणून काम करायला सुरुवात केली. या ठिकाणी त्यांना मजुरांच्या अडचणीकडे बारकाईने पाहण्याची आणि समजून घेण्याची संधी मिळाली. गिरणीतली अनेक कुटुंबं फक्त दिवसरात्र काम करत आहेत, हे त्यांच्या लक्षात आलं. त्यांना आरोग्याचे फायदे मिळत नाहीत किंवा एक दिवसाचा वेळही त्यांना आराम मिळत नाही.

क्षमतेपेक्षा जास्त काम करण्यासाठी आणि त्यांच्या आरोग्यावर परिणाम करण्यासाठी त्यांचा वापर केला जात आहे.लोखंडे हे सामान्य दुकानरक्षक असल्यामुळे सरकारशी थेट बोलता येणार नाही, हे त्यांना माहीत होते.

म्हणून त्यांनी १८८० मध्ये ‘दीन बंदू’ नावाचे मासिक सुरू केले.

गिरणी मालकांच्या कामावर प्रकाश टाकणे आणि कामगारांना त्रास देणे हे या वृत्तपत्राचे ध्येय होते. त्यांनी आपल्या वर्तमानपत्रात कामगारांच्या दयनीय स्थितीबद्दल लिहायला सुरुवात केली. त्यांच्या लेखनांचा क्रांतिकारकांवर आणि कार्यकर्त्यांवर खूप प्रभाव पडला.

बॉम्बे हँड्स असोसिएशन अर्थात कामगार संघटना

१८८४ मध्ये बॉम्बे हँड्स असोसिएशन या नावाने पहिली कामगार संघटना स्थापन झाली आणि नारायण लोखंडे अध्यक्ष झाले. या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी सर्वप्रथम १८८१ मध्ये लागू केलेल्या कारखाने कायद्यात बदल करण्याविषयी ब्रिटिशांशी चर्चा केली.

मात्र, त्यांच्या मागण्या सरकारने फेटाळून लावल्या. त्याच वर्षी लोखंडे यांनी देशातील पहिली श्रम सभा भरवली. त्यांनी कामगारांसाठी रविवारच्या सुट्टीची मागणी केली. त्याचबरोबर कामाच्या ठिकाणी कामाचे तास निश्चित करणे, कामाच्या ठिकाणी अपघात झाल्यास कामगारांना पगारी रजा देणे आणि एखाद्या कामगाराचा अपघाती मृत्यू झाल्यास त्याच्या वर अवलंबून असलेल्यांनाही पेन्शन चे प्रस्ताव सील केले जात.

सुट्टीसाठी संघर्ष

लोखंडे यांनी मांडलेल्या मागण्यांवर ५५०० कामगारांनी स्वाक्षरी केली. कारखाना आयोगाकडे याचिका येताच गिरणी मालकांनी विरोध सुरू केला. त्यांच्या गिरण्यांमध्ये काम करणाऱ्या कामगारांना दुप्पट पैसे देऊन बळी पाडण्यात आले . घरातील मुलांनाही कामावर ठेवण्यात आले.

या कराराकडे दुर्लक्ष झाल्याचे लोखंडे यांनी पाहिले तेव्हा त्यांनी देशभर आंदोलन केले. त्यात गिरणी कामगारही सामील झाले. ते देशाच्या विविध भागात गेले आणि कार्यकर्त्यांच्या सभा घेत. याबैठकांमध्ये सर्वात महत्त्वाची सभा १८९० साली मुंबईच्या रेस कोर्स ग्राऊंडवर झाली. या बैठकीला मुंबईवगळता जवळपासच्या जिल्ह्यांतील सुमारे १०,००० कामगार उपस्थित होते. या सभेचा परिणाम असा झाला की गिरणीत काम करण्यास कामगारांनी साफ नकार दिला.

१० जून १८९० रोजी भारताला पहिली साप्ताहिक सुट्टी मिळाली.

आता या देशातील व्यापारी चळवळ हा देशव्यापी संप झाला होता. मुंबईसह सुरत, अहमदाबाद, शोलापूर, नागपूर येथील अनेक कारखान्यांना कुलूप लागले. गिरणी व्यापारी कामगारांच्या बंडाची कल्पना करत नव्हते, त्यामुळे त्यांना व्यापाराचे नुकसान सहन करावे लागले.

कारण कामगारांच्या मागण्यांपुढे सरकार कमकुवत होऊ लागले होते. त्यानंतर कारखाना कामगार आयोग स्थापन करण्यात आला, ज्यात कामगारांचे प्रतिनिधित्व लोखंडे यांनी केले. त्यानंतर कामगारांना अन्नसुटी मिळू लागली आणि कामाचे तास निश्चित झाले, पण साप्ताहिक सुट्टी अजून निश्चित झाली नव्हती.

१८९० मध्ये लोखंडे यांनी पुन्हा एकदा कामगार चळवळ सुरू केली. बहुतेक महिला कर्मचा-यांनी या लढ्यात सहभाग दाखवला. त्यानंतर, रविवार, १० जून १८९० रोजी भारताला पहिली साप्ताहिक सुट्टी मिळाली.

रविवारची सुट्टी अजूनही दिली जाते

ब्रिटिशांकडे काम करणाऱ्यासाठी हा कायदा करण्यात आला असला तरी इतर विभागांनाही तो लागू झाला. त्यानंतर ब्रिटिशांनी १९४७ मध्ये भारताला निरोप दिला, पण त्यांच्या नियोजित रविवारची सुट्टी अजूनही दिली जात आहे. आजही कृषी व प्रशिक्षण विभाग, जेसीए कडे रविवारच्या सुट्टीशी संबंधित कोणतीही माहिती नाही.

२००५ मध्ये भारत सरकारने लोखंडे नावाचे टपाल तिकीट जारी करून त्यांचा सन्मान केला होता. अधिकृत कागदपत्रांचा विचार करून लोखंडे यांनी कामगारांना आपल्या कुटुंबाची आणि देशाची सेवा करण्यासाठी रविवारची सुट्टी मागितली होती.