लहानपणी हात सोडून सायकल चालवणाऱ्या विक्रम साराभाईनी देशाला अंतराळात पोहचवले

एक लहान मुलगा सायकल चालवताना सायकल जोरात पळवायचा. सायकल जोरात पळायला लागली कि हँडलचा हात काढून छातीशी बांधायचा. मग तो पायडल बारवर पाय ठेवून डोळे बंद… आणि पायडल मारत राहायचा. सायकल धावत राहायची आणि त्याच्या मागे घरातील मोठी मंडळी धावायची. तो मुलगा ना हिंदी सिनेमांचा कट्टर स्टंटमॅन झाला किंवा ना गिनीज वर्ल्ड रेकॉर्ड मध्ये म्हणून त्याच नाव झाल.

हा मुलगा पुढे जावून जगप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ झाला, त्याचे नाव म्हणजे विक्रम साराभाई बनले. विक्रम साराभाईंना धोक्यांशी खेळण्याची सवय लहानपणापासून होती. 12 ऑगस्ट 1919 रोजी जन्मलेले विक्रम साराभाई यांचे 30 डिसेंबर 1971 रोजी निधन झाले.

साराभाईंचा जन्म 12 ऑगस्ट 1919 रोजी अहमदाबादमधील अंबालाल आणि सरला देवी यांच्या घरी झाला. अंबालाल हे एक मोठे उद्योगपती होते. १९१९ साली जालियनवाला बाग हत्याकांड झाले आणि स्वातंत्र्यलढा जोरात सुरू झाला. अंबालाल साराभाईंनी महात्मा गांधींच्या साबरमती आश्रमालाही देणगी दिली होती. अहमदाबादची प्रसिद्ध मिलही त्यांचीच होती. अंबालाल आणि सरला १९२० साली जहाजातून परत येत होते. या प्रवासात त्यांनी माँटेसरीचे शिक्षणावरील पुस्तक वाचले. त्याचा त्यांच्यावर प्रचंड प्रभाव पडला.

साराभाई जोडप्याला आपल्या मुलांच्या अभ्यासाची चिंता वाटू लागली. अंबालाल आणि सरला यांनी त्यांच्या २१ एकर जमिनीवर ‘रिट्रीट’ नावाची प्रायोगिक शाळा सुरू केली. शाळेत सर्व प्रकारच्या सुविधा होत्या. भाषा आणि विज्ञान व्यतिरिक्त बागायती आणि कला विषय येथे शिकवले जात होते. विशेषतः साराभाई कुटुंबातील मुलांसाठी या ८ मुलांसाठी एकाच वेळी १३ शिक्षक होते. त्यापैकी ३ युरोपचे पीएचडी धारक होते आणि तीन साधारण पदवीधर होते. त्याकाळी पदवीधर साधारण नव्हते हे लक्षात ठेवा.

शाळा संपली आणि विक्रम अहमदाबादच्या गुजरात कॉलेजमध्ये दाखल झाले . त्यात ते मधातूनच विद्यापीठातून बाहेर पडले आणि केंब्रिज विद्यापीठाला गेले . १९३९ साली त्यांनी नॅचरल सायन्सेसची पदवी घेतली.

तेव्वहा दुसरं महायुद्ध सुरू झालं आणि साराभाईंना भारतात परत यावं लागलं.

येथे सी. वि रमन यांनी कमी वैश्विक लहरींवर काम करायला सुरुवात केली. १९४५ साली युद्ध संपलं आणि साराभाई पुन्हा केंब्रिजमध्ये आले. ज्या वर्षी त्यांनी पीएचडी पूर्ण केली त्या वर्षी देश स्वातंत्र्य झाला. वयाच्या २८ व्या वर्षी त्यांनी फिजिकल रिसर्च लॅबोरेटरीची स्थापना केली. स्वातंत्र्यानंतर लगेचच तो काळ आदर्श काळ होता. राष्ट्रवाद आणि देशभक्ती शिखरावर होती. त्यानंतर अहमदाबाद टेक्सटाईल इंडस्ट्रीज रिसर्च असोसिएशनचे वळण आले. देशातील पहिली मार्केट रिसर्च कंपनी नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ डिझाइन अँड इस्रोच्या स्थापनेतही साराभाईंचा हात होता .

नकळत फुललेली प्रेमकहाणी

साराभाई कमालीचे प्रेमळ होते. कमला चौधरी सोबतच्या त्याच्या अफेअरबद्दल अनेक गोष्टी घडल्या आहेत. खरं तर कमलाजींना सुधीर कक्कर नावाचा एक पुतण्या आहे. त्याने पुस्तक लिहिलं. नाव ‘अ बुक ऑफ़ मेमरी’ आहे. यात ते म्हणतात की, डॉ. साराभाईंचे कमलावर इतके प्रेम होते की या प्रकरणात त्यांनी आयआयएम अहमदाबादला जन्म दिला.

सुधीर कक्कर हे सायको-एन्लिस्टर आहेत. म्हणजेच मनोविश्लेषक. त्याने या संपूर्ण कथेला एक छोटासा कोन दिला आहे. तो म्हणतो की, कमला साराभाईंच्या पत्नी मृणालिनीच्या जवळ असल्यामुळे आणि तरुण विधवा असल्यामुळे विक्रमवर त्याचा खोलवर प्रभाव पडला. त्यांचं कमलावर प्रेम होऊ लागलं आणि मग सुरु झाली २० वर्षांची एक्स्ट्रा मटेरियल स्टोरी (विवाहबाह्य संबंध ) सुरू केली. पण कमलाला प्रेमाच्या त्रिकोणात (लव्ह ट्रयंगल) मध्ये राहायाच नव्हतं.

त्यावेळी त्या ATIRA (अहमदाबाद टेक्सटाईल इंडस्ट्रीज रिसर्च असोसिएशन) मध्ये नोकरीला होत्या. कदाचित साराभाईंपासून दूर जाण्यासाठी तिने दिल्लीतील डीसीएमच्या ऑफरचा विचार सुरू केला. कक्कर पुढे म्हणतात की, साराभाईंनी कमलाला अहमदाबादमध्ये थांबवण्याचा सर्वतोपरी प्रयत्न केला. त्यांनी सर्वप्रथम त्यांना फिजिकल रिसर्च लॅबोरेटरीचे संचालकपद देऊ केले. मग त्यांनी लंडनच्या टॅव्हिस्टॉक इन्स्टिट्यूटला अहमदाबादमध्ये केंद्र सुरू करण्यास सांगितले. जेव्हा हे सगळं चाललं नाही तेव्हा डॉ. साराभाईंनी लॉबिंग केलं. भारत सरकारकडून. मुंबई वगळता अहमदाबादमध्ये आयआयएम सुरू केले आणि कमला चौधरी त्यांच्या पहिल्या संशोधन संचालक बनल्या.

नंतर विक्रम साराभाई यांची मुलगी मल्लिका साराभाईने हि गोष्ट हसण्यावर नेली . मोठ्या संस्थांमध्येही वस्तुनिष्ठनिर्णय घेतले जात नाहीत, असे काक्कर यांचे म्हणणे आहे. कमला चौधरी यांच्या वैयक्तिक कागदपत्रांच्या बळावर या सर्व गोष्टी कक्कर सांगतात. विशेष म्हणजे अमृता शहा यांनी साराभाईंवर एक पुस्तकही लिहिलं आहे. ज्यात साराभाई आणि इंदिरा गांधी यांच्या ‘फ़्लर्टेशिअस’ संबंधांचीही चर्चा झाली आहे.

संशयास्पद मृत्यू

३० डिसेंबर १९७१ च्या रात्री विक्रम साराभाईंच्या मृत्यूची नोंद करण्यात आली. अनेक वर्षांपासून विमान अपघातात त्याचा मृत्यू झाला असे मानले जात होते. परंतु हृदयविकाराच्या झटक्याने त्यांचा मृत्यू झाला. ३० डिसेंबरला त्यांनी थुंबा रेल्वे स्टेशनचे उदघाटन केले . रात्री कोवलम येथील आपल्या आवडत्या रिसॉर्टमध्ये विश्रांती घेत असताना त्यांना हृदयविकाराचा झटका आला. साराभाईंच्या निधनाबद्दल बरीच चर्चा झाली आहे. कोणतीही चौकशी किंवा पोस्टमॉर्टेम होत नसल्याने लोकांना आश्चर्य वाटले. पण प्रत्यक्षात तो त्याच्या आईचा निर्णय होता. तत्पूर्वी, पंतप्रधान लालबहादूर शास्त्री यांचेही ताश्कंद येथे हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले. त्यांचेही पोस्टमॉर्टेमही करण्यात आले नाही. विमान अपघातात डॉ. होमी भाभाही ठार झाले. अनेक म्हणणारे लोक म्हणतात की अमेरिकन गुप्तचर संस्था सीआयए त्यामागे हात आहे.