प्रणव मुखर्जी देशाचे पंतप्रधान व्हायला पाहिजे होते. असा विश्वास भारतातील अनेक लोकांना वाटतो. त्यामध्ये सध्याचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आणि माजी पंतप्रधान मनमोहन सिंग यांचाही समावेश आहे. पण संधी असूनही प्रणव मुखर्जी पंतप्रधान होवू शकले नाहीत.

त्यामुळे प्रणव मुखर्जी यांचा देशाला न लाभलेला पंतप्रधान असा उल्लेख अनेक ठिकाणी केला जातो.

पंतप्रधान पदाची पहिल्यांदा हुलकावणी

प्रणव मुखर्जी पंतप्रधान पदापर्यंत पोहोचण्याची पहिली शक्यता 1984 मध्ये इंदिरा गांधींच्या हत्येनंतर झाली होती. इंदिरा गांधी यांच्या मंत्रीमंडळात प्रणव मुखर्जी त्यावेळी अर्थमंत्री होते. त्यावेळी इंदिरा गांधी नंतर पक्षात दुसर्‍या क्रमांकावर होते.

पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या अनुपस्थितीत प्रणव मुखर्जी मंत्रिमंडळाच्या बैठका घेत असत. त्यावेळी प्रणव मुखर्जी यांची प्रसिद्धी काय होती. याच उदाहरण द्यायचं झालं तर तेव्हा “युरो मनी” या प्रसिद्ध मासिकाने “जगातील सर्वोत्तम अर्थमंत्री” अश्या शब्दात प्रणव मुखर्जी यांचा गौरव केला होता.

त्यामुळे इंदिरा गांधींच्या हत्येनंतर प्रणव मुखर्जी हेच पंतप्रधान बनतील अशी अपेक्षा होती.

पण प्रणव मुखर्जी यांच्या याच राजकीय महत्त्वकांक्षेमुळे त्यांना मोठा राजकीय आघात सहन करावा लागला. इंदिरा गांधी यांच्या नंतर राजीव गांधी पंतप्रधान झाले. प्रणव दा यांना बाजूला सारले गेले.

राजीव गांधी यांनी प्रणव’दा’ना फक्त मंत्रीमंडळातूनच बाहेर ठेवले नाही तर कॉंग्रेसच्या सक्रीय राजकारणातून बाहेर ठेवले. त्यावेळी त्यांना पश्चिम बंगाल प्रदेश कॉंग्रेस कमिटीची जबाबदारी म्हणून त्यांना कोलकाताला पाठवण्यात आले. यावर नाराज होऊन त्यांनी पक्ष सोडला.

कॉंग्रेस मधून बाहेर पडल्यावर १९८६ साली त्यांनी राष्ट्रीय समाजवादी कॉंग्रेस पक्षाची स्थापना केली. १९८७ च्या विधानसभा निवडणुकीत पक्षाच्या निकृष्ट कामगिरीनंतर प्रणव मुखर्जी यांना समजले की हा नवीन पक्षाचा पर्याय त्यांच्यासाठी नव्हता. त्यानंतर त्यांनी राजीव गांधीसोबत तुटलेला संवादाचा पूल पुन्हा जोडला आणि १९८९ मध्ये त्यांचा पक्ष कॉंग्रेसमध्ये विलीन केला.

दुसऱ्यांदा पंतप्रधान बनण्याची संधी

प्रणव मुखर्जी दुसऱ्यांदा पंतप्रधान होण्याची शक्यता १९९१ मध्ये नव्हती. कारण त्या वेळी कॉंग्रेसमध्ये परतून त्यांना जास्त वेळ झाला नव्हता. या काळात ते नरसिंह राव यांच्या सरकारमध्ये नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष म्हणून काम करत असत.

प्रणव’दां’ना दुसऱ्यांदा पंतप्रधान बनण्याची संधी २००४ मध्ये पुन्हा एकदा आली होती. २००४ साली जेव्हा यूपीए-१ सरकार स्थापन करणार होते. त्यावेळी विरोधी पक्षाच्या दबावाखाली सोनिया गांधींनी हे पंतप्रधानपद स्वीकारण्यास नकार दिला. तेव्हा अनेकांना १९८४ किंवा १९९१ मध्ये होऊ शकले नाही. ते होण्याची शक्यता होईल.

त्याच वर्षी पहिल्यांदाच लोकसभेची निवडणूक जिंकून प्रणव मुखर्जी संसदेत पोहोचले हा योगायोग होता. कदाचित त्यामुळे प्रणव दा साठी परिस्थिती अनुकूल आहे.

आपल्या आत्मचरित्रामध्ये प्रणवदानी याबद्दल लिहिले आहे की, ‘अशी आशा व्यक्त केली जात होती की, सोनिया गांधी यांनी नकार दिल्यास पंतप्रधानपदासाठीचा पुढचा पर्याय माझा असेल. कदाचित या अपेक्षेचा आधार असा होता की मला सरकारमध्ये राहण्याचा अफाट अनुभव आला असेल तर सिंग यांच्या अनुभवाचा बराचसा भाग नोकरशाहीत होता. ‘

पण सर्वांनाच आश्चर्य वाटले, जेव्हा सोनिया गांधी यांनी पंतप्रधान पदासाठी मनमोहनसिंग यांचे नाव पुढे केले. असे मानले जाते की प्रणव मुखर्जींनी आपली शक्ती मानली ती त्यांच्यासाठी कमकुवत दुवा ठरली.

असे म्हटले जाते की पंतप्रधानपदी मनमोहनसिंग यांचे नाव निश्चित झाल्यानंतर प्रणव मुखर्जी यांनी सरकारमध्ये सहभागी न होण्याचा निर्णय घेतला. कारण मनमोहन सिंग त्यांच्यापेक्षा ज्युनिअर होते.

पण त्यावेळी सोनिया गांधी देखील प्रणव मुखर्जी यांना सरकारमध्ये ठेवू इच्छित होत्या. कारण ते युती सरकार होते आणि प्रणव दा यांचे मित्र सर्व पक्षात होते. त्यामुळे प्रणव मुखर्जी मनमोहन सिंग यांच्या मंत्रिमंडळात सहभागी झाले. येत्या काही वर्षांत त्यांनी संरक्षण, वित्त आणि परराष्ट्र व्यवहार यासारखी महत्त्वाची मंत्रालये सांभाळली.

२००९ मध्ये पुन्हा एकदा प्रणव मुखर्जी पंतप्रधान बनणार असल्याची चर्चा झाली. त्यावेळी पंतप्रधान मनमोहन सिंग यांची बायपास शस्त्रक्रिया झाली होती. त्यामुळे त्यांना बराच काळ विश्रांती घ्यावी लागली. यावेळी पंतप्रधानांचे काम कोण पाहत आहे? याची औपचारिक घोषणा केली गेली नव्हती. परंतु विकीलीक्स च्या दाव्यानुसार तेव्हा प्रणव मुखर्जी हेच कामकाज पाहत होते.

प्रणव मुखर्जी पंतप्रधान बनणार अशी चर्चा चौथ्यांदा झाली, ती २०१२ मध्ये

त्यावेळी स्वतः मुखर्जी यांनाही हि अपेक्षा होती. यूपीए राष्ट्रपती पदासाठी उमेदवार निवडण्याचा प्रयत्न करीत होते. आपल्या आत्मचरित्रात त्यांनी असे लिहिले आहे की, सोनिया गांधींनी त्यांना सांगितले होते की, ‘तुम्ही या पदासाठी सर्वोत्कृष्ट दावेदार आहात, पण जर तुम्ही सरकारमध्ये जबाबदार भूमिका निभावत असाल तर अशा परिस्थितीत तुम्ही दुसरे नाव सुचवाल काय?’

प्रणव मुखर्जी यांच्या मते मनमोहनसिंग यांना राष्ट्रपती करता येईल आणि त्यांना पंतप्रधान केले गेले असावेत अशी भावना त्यांच्या मनात निर्माण झाली. तथापि, तसे झाले नाही आणि ते देशाचे 13 वे राष्ट्रपती बनले.