लोकशाही मूल्यांवर गाढ श्रद्धा असलेल्या प्रणव’दा’नी आपल्या राष्ट्रपतीपदाच्या कारकिर्दीत अनेक सुवर्ण अध्याय लिहिले आहेत. ‘राष्ट्रपती’ चे शाही भाषण बंद करण्यापासून ते राष्ट्रपती भवनाचे दरवाजे सर्वसामान्य नागरिकांपर्यंत खुले करण्यापर्यंत, जे काम त्यांनी केले ते त्यांच्या उत्तराधिकाऱ्यांसाठी एक उदाहरण असेल.

राष्ट्रपती भवनाचे दरवाजे सामान्यासाठी उघडले

राष्ट्रपती या नात्याने ‘रायसीना हिल’ला पोहचेपर्यंत प्रणव दा ना राष्ट्रपतींचे भाषण खटकत होते. त्यांचा स्पष्ट विश्वास होता की हा सामंतशाहीचा वारसा आहे, जो भारताच्या प्रजासत्ताकाच्या राष्ट्रपतींसाठी वापरणे योग्य नाही.

लोकशाहीत जनतेच्या आवाजाकडे सर्वाधिक लक्ष देणाऱ्या प्रणवदांनी सर्वसामान्य नागरिकांसाठी प्रथमच राष्ट्रपती भवनाचे दरवाजे उघडले. परिणामी, देशभरातून हजारो आणि लाखो पर्यटक आज राष्ट्रपती भवनाचे दरवाजे पाहण्यासाठी येतात, ज्यांचे दरवाजे सामान्यांसाठी कधीच उघडले गेले नव्हते .

दया याचिकांवर सुनवाईचा रेकॉर्ड

प्रशासनाच्या आचरणात राष्ट्रपतींची मर्यादित भूमिका आहे, पण काही विशेषाधिकार आहेत जे फक्त घटनात्मक प्रमुख म्हणून राष्ट्रपतींना आहेत. फाशीच्या शिक्षेविरुद्ध दया याचिका हा एक महत्त्वाचा अधिकार आहे. दयेच्या याचिका ज्या वेगाने निकाली काढण्यात त्याचं क्वचितच कौतुक केले असेल.

राष्ट्रपतीपदाच्या पाच वर्षांत एकूण ३२ दया याचिकांवर निर्णय त्यांनी घेतला. हा दया याचिकांवरील सुनवाईचा रेकॉर्ड होता. संसदेवरील हल्ल्यातील आरोपी अफजल गुरू आणि मुंबईवरील दहशतवादी हल्ल्यात जिवंत पकडला गेलेला पाकिस्तानी दहशतवादी अजमल कसाब याच्या याचिकेसह २८ दया याचिका प्रणवदांनी फेटाळून लावल्या.

राजकारणाच्या इतिहासात प्रचंड रस असलेल्या प्रणवदांनी राष्ट्रपती भवनाचा इतिहास लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी एक अनोखी सुरुवात केली. जे आता रायसीना हिल्सच्या वारशाचा भाग बनली आहे. राष्ट्रपती भवनात नवीन संग्रहालय उभारणाऱ्या दादांनी केवळ माजी राष्ट्रपतींच्या आठवणीच नव्हे तर भारताच्या स्वातंत्र्याशी संबंधित महत्त्वाच्या राजकीय घडामोडींचा इतिहासही जपला आहे.

कधी काळी काँग्रेस पासून दूर गेले पुन्हा काँग्रेस मध्ये परतले

राजकारणात, शिखरावरून शून्य आणि शून्यावरून शिखराच्या अनेक फेऱ्या पाहिलेल्या प्रणवदांना राष्ट्रपती पदाच्या सर्वोच्च घटनात्मक पदापर्यंतचा झालेला प्रवास नक्कीच आठवेल. देशातील सर्वोच्च पदाचा यशस्वी प्रवास पूर्ण करणारे प्रणब मुखर्जी काँग्रेसच्या राजकारणात चार दशके आघाडीवर होते.

पण राजकारण ही अशी गोष्ट आहे की दोन वेळा पंतप्रधानांची खुर्ची प्रणबदाकडे आली होती. इंदिरा गांधींच्या हत्येनंतर प्रथमच ज्येष्ठतेकडे दुर्लक्ष करून राजीव गांधींनी पंतप्रधानपदाची शपथ घेतली. यामुळे राजीव गांधींबरोबरचे त्यांचे संबंध काही वर्षे चांगले राहिले नाहीत आणि दादांनी काँग्रेसपासून वेगळे होऊन आपला पक्ष स्थापन केला. पण त्यांना काँग्रेसबाहेरील राजकारणाची व्याप्ती दिसली नाही आणि ते पुन्हा पक्षात परतले .

दशकांहून अधिक काळ लिहलेली जी डायरी पुरात गेली आणि…

प्रणवदांना सुरुवातीपासून डायरी लिहायची सवय होती. पण त्यांची ती सवय थांबली होती. याच काळात अचानक तत्कालीन पंतप्रधान नरसिंह राव यांनी दादांना फोन करून चहा पिण्यासाठी बोलावले. चहासाठी गेल्यावर चर्चा सुरू असताना प्रणबदांकडून डायरी लिहिण्याचा छंद कसा चाललाय, हे नरसिंहराव यांनी विचारलं.

तेव्हा प्रणवदांनी काही काळापासून डायरी लिहिणं बंद केल्याची माहिती दिली. याचे कारण म्हणजे दिल्लीतील पुरात त्यांच्या पुस्तकांसह अनेक दशकांहून अधिक काळ लिहलेली जी डायरी होती ती वाहून गेली होती. त्यामुळे तो राग त्यांच्या मनात होता.

पंतप्रधान राव यांनी प्रणवदांना डायरी लिहिण्याची जुनी सवय पुन्हा सुरू करण्याचा सल्ला दिला. दुस-या दिवशी पंतप्रधानांनी डायरी आणि पेन गिफ्ट प्रणवदांना पाठवलं. प्रणवदांनी डायरी लिहायला सुरुवात केली. समकालीन राजकारण, प्रशासन आणि घटनांच्या असंख्य कथा घेतल्या आहेत. त्यानंतर राव यांनी दादांना नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष बनवले होते.

पंतप्रधान पदाची पुन्हा हुलकावणी

२००४ मध्ये डॉ. मनमोहन सिंग पंतप्रधान बनले. तेव्हा पंतप्रधान पद दुस-यांदा प्रणवदांपासून लांब गेले होते. पण राजकीय वास्तव हे होते की जोपर्यंत दादा मनमोहन सरकारमध्ये होते तोपर्यंत ते काँग्रेस-यूपीए सरकारचे फायर फायटर (संकटमोचक ) होते.