राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघावर नेहमी टीका होत असते कि संघ सामाजिक काम कमी आणि राजकारण जास्त करतो. पण संघाने केलेल्या अश्या काही गोष्टी आहे ज्या आजही विसरणं देशासाठी अशक्य आहे. त्यातील ठळक १० गोष्टी या लेखात मांडल्या आहेत.

१) काश्मीर सीमेवरील नजर, विभागग्रस्तांना आश्रय

ऑक्टोबर १९४७ पासून, संघाचे स्वयंसेवक कोणत्याही प्रशिक्षणाशिवाय काश्मीर सीमेवरील पाकिस्तानी लष्कराच्या हालचालींवर सतत लक्ष ठेवून आहेत. हरिसिंग सरकार नाही नेहरू-माउंटबॅटन सरकारकडून हे काम होत नव्हते .त्याचवेळी पाकिस्तानी सैन्याने काश्मीर सीमा पार करण्याचा प्रयत्न केला, तेव्हा सैनिकांसह अनेक स्वयंसेवकांनी आपल्या मातृभूमीचे रक्षण करताना आपले प्राण ही सोडले.

फाळणीच्या दंगली उसळल्या, तेव्हा नेहरू सरकारला पूर्णपणे धक्का बसला तेव्हा संघाने पाकिस्तानातून आलेल्या निर्वासितांसाठी ३००० पेक्षा अधिक मदत छावण्या उभारल्या होत्या.

२) १९६२ चे युद्ध

संपूर्ण देशभरातून संघाचे स्वयंसेवक लष्कराच्या मदतीसाठी सीमेवर पोहोचले. संपूर्ण देशाने त्यांचे कौतुक केले.

सरकारी कामात आणि विशेषतः जवानांना मदत करण्यासाठी स्वयंसेवकांनी पूर्ण पणे जोर दिला- लष्करी चळवळीच्या मार्गांचे रक्षण करणे, प्रशासनाला मदत करणे, रसद आणि पुरवठा करणे आणि शहिदांच्या कुटुंबीयांची काळजी करणे.अशी अनेक कामे त्यावेळी संघाने केली होती.

३) काश्मीरचे विलीनीकरण

काश्मीरचे महाराजा हरिसिंह विलिनीकरणाचा निर्णय घेऊ शकले नाहीत आणि पाकिस्तानी लष्कर आदिवासींच्या पतनाच्या वेळी सीमेवर शिरत होते आणि नेहरू सरकार आम्ही जे काही करतो त्याच्याचमध्ये बसले होते. सरदार पटेल गुरू गोळवलकर यांची मदत घेतात.

गुरुजी श्रीनगरला आले, महाराजांची भेट घेतली. त्यानंतर महाराजांनी काश्मीरमधून दिल्लीत विलीनीकरणाचा प्रस्ताव पाठवला.

४) १९६५ च्या युद्धात कायदा व सुव्यवस्था

पाकिस्तानबरोबरच्या युद्धाच्या वेळी लालबहादूर शास्त्रींनाही संघाच्या आठवणी सांगितल्या होत्या .

या कामातून सुटका झालेल्या पोलिसाला लष्कराच्या मदतीसाठी तैनात करावे म्हणून त्यांनी दिल्लीच्या वाहतूक नियंत्रणाचा ताबा घ्यावा, असे आवाहन शास्त्रीजींनी केले.

खमी जवानांसाठी पहिला रक्तदाता ही संघाचे स्वयंसेवक होती. युद्धाच्या वेळी स्वयंसेवकांनी काश्मीरच्या हवाई पट्ट्यांमधून बर्फ काढून टाकण्याचे काम केले होते.

५) गोव्याचे विलीनीकरण

दादरा, नगर हवेली आणि गोवा यांच्या भारत विलीनीकरणात संघाची निर्णायक भूमिका होती. २१ जुलै १९५४ रोजी दादरा पोर्तुगीजांच्या मुक्ततेतून सुटका झाली, २८ जुलै रोजी नरोली आणि फिपारीया यांची राजधानी सिल्वासामधून सुटका करण्यात आली.

२ ऑगस्ट १९५४ रोजी सकाळी संघाच्या स्वयंसेवकांनी पोर्तुगाल चा झेंडा काढून भारताचा तिरंगा फडकवला आणि संपूर्ण दादरा नगर हवेली पोर्तुगीज यांच्या ताब्यातून मुक्त करून भारत सरकारच्या ताब्यात दिले.

१९५५ पासून संघाचे स्वयंसेवक गोव्याच्या मुक्तिसंग्रामात प्रभावीपणे सहभागी झाले होते.

गोव्यात नेहरूंनी सशस्त्र हस्तक्षेप करण्यास नकार दिल्यामुळे जगन्नाथराव जोशी यांच्या नेतृत्वाखालील संघ कार्यकर्त्यांनी गोव्यात जाऊन आंदोलन सुरू केले आणि त्यामुळे जगन्नाथराव जोशी यांच्या केंद्रीय कार्यकर्त्यांना दहा वर्षांची शिक्षा झाली.

परिस्थिती बिघडत गेली, तेव्हा भारताला शेवटी लष्करी हस्तक्षेप करावा लागला आणि १९६१ मध्ये गोवा मुक्त झाला.

६) आणीबाणी

१९७५ ते १९७७ या काळातील आणीबाणीविरुद्धच्या लढ्याची आणि जनता पक्षाच्या स्थापनेत संघाची भूमिका आजही अनेकांना ताजी वाटत आहे.सत्याग्रहात हजारो स्वयंसेवकांना अटक केल्यानंतर संघाच्या कार्यकर्त्यांनी भूमिगत राहून आंदोलन सुरू केले.

युनियनच्या कार्यकर्त्यांनी रस्त्यावर आणीबाणीच्या विरोधात पोस्टर्स चिकटवणे, लोकांना माहिती देणे आणि तुरुंगातील विविध राजकीय कार्यकर्ते-नेत्यांमध्ये संवाद साधण्याचे काम हाताळले.

जवळजवळ सर्व नेते तुरुंगात असताना सर्व पक्षांचे विलीनीकरण करून जनता पक्ष स्थापन करण्याचे प्रयत्न संघाच्या मदतीने चालू शकत होते.

७) इंडियन लेबर असोसिएशन

१९५५ साली स्थापन झालेली इंडियन लेबर युनियन ही कदाचित बांधकामाऐवजी बांधकामासंदर्भातील संकल्पना पाळून जगातील पहिली चळवळ होती.भारतीय कामगार संघटनेतर्फे कारखान्यांमध्ये विश्वकर्मा जयंतीची सुरुवात झाली.आज ही जगातील सर्वात मोठी, शांततापूर्ण आणि सर्जनशील श्रम संघटना आहे.

८) जमींद्री चांगल्या पद्धतीची समाप्ती

राजस्थानमध्ये चक्क सीपीएमला चक्क भैरवसिंह शेखावत हे राजस्थानमधील पुरोगामी शक्तींचे नेते होते असे म्हणावे लागले. संघाचे स्वयंसेवक शेखावत नंतर भारताचे उपाध्यक्ष झाले.

९) शिक्षण क्षेत्रात सहकार्य

भारतीय विद्यार्थी परिषद, शिक्षण भारती, सिंगल स्कूल, स्वदेशी जागरण मंच, विद्या भारती, वनवासी कल्याण आश्रम, मुस्लिम नॅशनल फोरम ची स्थापना.

विद्या भारती आज २०,००० पेक्षा जास्त शाळा चालवते, जवळजवळ दोन डझन शिक्षक प्रशिक्षण महाविद्यालये, दीड डझन महाविद्यालये, १० पेक्षा अधिक नोकऱ्या आणि प्रशिक्षण संस्था चालवतात.

केंद्र आणि राज्य सरकारने मान्यता दिलेल्या या सरस्वती शिशू मंदिरांमध्ये सुमारे ३० लाख विद्यार्थी अभ्यास करतात आणि शिकवतात.विशेष म्हणजे या संस्था भारतीय संस्कारांना शिक्षणाशी जोडत असतात.सेवा भारती देशभरातील दुर्गम आणि दुर्गम भागात एक लाखांपेक्षा जास्त सेवा करत आहे.जवळजवळ ३५,००० एकांकिकेतील १० लाखांहून अधिक विद्यार्थी आपले जीवन जगत आहेत. उदाहरणार्थ, जम्मू-काश्मीरमधून दहशतवादाने अनाथ झालेल्या ५७ मुलांना सेवा भारतीने दत्तक घेतले आहे. त्यात ३८ मुस्लिम आणि १९ हिंदू मुलांचा समावेश आहे.

१०) सेवा कार्य

१९७१ मध्ये ओडिशातील भीषण भूकंपापासून ते भोपाळमध्ये झालेल्या भीषण भूकंपापासून ते १९८४ च्या शीखविरोधी दंगलीपासून गुजरातमधील दंगली, त्सुनामीचा तडाखा, उत्तराखंडमधील पूर आणि कारगिल युद्धात जखमींची सेवाकेवळ भारतातच नव्हे तर नेपाळ, श्रीलंका आणि सुमात्रा येथे देखील स्वयंसेवकांनी काम केले आहे.