आजघडीला भारतात टाटा सन्सचे साम्राज्य मीठापासून चहापर्यंत, स्टीलपासून कार ट्रकपर्यंत आणि फायनान्सपासून सॉफ्टवेअरपर्यंत सर्वत्र दिसते. जेव्हा एखादा नवीन व्यवस्थापक किंवा कामगार टाटा समूहात काम करू लागतो. तेव्हा त्याला समूहाबद्दल एका वाक्यात सांगितले जाते,

“आम्ही प्रत्येक भारतीयाच्या आयुष्याचा एक भाग आहोत.”

टाटा समूहाला इतर वैशिष्ट्यांपेक्षा अधिक काही तरी करावे लागते आणि तेच मध्यवर्ती मूल्य आहे. या व्यवसाय साम्राज्याचा पाया हा नफ्याशिवाय समाजाचा चराचरा असेल असे या संकल्पनेत म्हटले आहे. या केंद्रीय मूल्याचे संस्थापक होते जमशेदजी नुसरवांजी टाटा.

उद्योग जगतातील पहिले पाऊल

एल्फिन्स्टन कॉलेजमधून ‘ग्रीन स्कॉलर’ (पदवीधर) झाल्यानंतर जमशेदजीच्या वडिलांनी त्यांना हाँगकाँगला पाठवलं. तिथेच त्याच्या व्यावसायिक आयुष्याची सुरुवात झाली. हे वर्ष होते, जेव्हा डिसेंबरमध्ये त्यांनी जमसेटजी आणि आर्देशिर नावाची हाँगकाँगमध्ये फर्म स्थापन केली. या माध्यमातून चीनला कापूस आणि मॉर्फिन ची निर्यात केली जायची.

याच काळात जगभरात कापसाची मागणी वाढत होती आणि व्यापारी एका रात्रीत अधिक श्रीमंत होत होते किंवा कापसाच्या अंदाजाचा अपव्यय करत होते. प्रत्येकजण या क्षेत्रात नशीब आजमावण्याचा प्रयत्न करत होता. लंडन एक मोठी बाजारपेठ होती. जमशेदजींना त्यांच्या वडिलांनी आपले नशीब आजमावण्यासाठी इंग्लंडला पाठवले. सुरुवातीला त्यांनी काही वर्षे कापसाच्या ब्रोकरेजमध्ये घालवली आणि नंतर ज्युट मिलचे ते मालक बनले.

जमशेदजी हे भारतात कामगार कल्याण कार्यक्रम सुरू करणारे पहिले उद्योगपती होते

ज्या कामास ‘प्रोफेशनल कल्चर’ म्हणतात, त्या वेळी ती मुळीच नव्हती. कारखान्यांमध्ये कामगारांची उपस्थिती १० ते २० टक्के होती. या समस्येवर मात करण्यासाठी जमशेदजींनी प्रॉव्हिडंट फंड, अपघात विमा योजना आणि पेन्शन फंड स्थापन केले होते. पहिल्यांदाच, मिलमध्ये हवेचा आणि आर्द्रता टाळण्यासाठी उपाययोजना केल्या आहेत.

इंग्लंडमध्ये कारखाने कायदा लागू होण्यापूर्वी भारतात या सुधारणा लागू करण्यात आल्या होत्या.

कामगारांना पहिल्यांदाच चांगल्या कामासाठी बक्षीस देण्यात आले. त्यात सोने-चांदीची घड्याळे आणि पदके ही देखील होती. ते कपडे वाटून घ्यायला लागले. मजुरांसाठी शौचालय आणि दवाखाना उपलब्ध करून देण्यात आला. व्यवस्थापकांना प्रशिक्षणासाठी निधी देण्यात आला. जमशेदजींचा हा आपल्या कामगारांसाठी घरे बांधण्याचा पहिलाच उपक्रम होता.

जमशेदजींना एका साधूमुळे मिलची जागा बदलायला लागली होती

कावजी नानाभाई दावर यांनी तारदेव (मुंबई) येथे भारताचा पहिला कापसाचा कारखाना स्थापन केला होता. मुंबई किंवा अहमदाबादच्या आसपास गिरण्या उभारण्यासाठी सगळे जण झगडत होते. जमशेटजी आणि त्यांचे वडील नुसरवाँजी टाटा यांनी पहिल्यांदाच दुसरीकडे गिरणी उभारण्याची मानसिकता तयार केली.

जबलपूर ची जागा निवडण्यात आली. तेथे कापसाची शेती आणि नर्मदा पाणी होते. हा अर्ज सरकारकडे पाठवण्यात आला, पण एक समस्या होती. तिथे एक साधू होता, ज्याच्याकडे अनेक भक्त होते. साधू ला विस्थापित झाल्यास दंगली उसळतील अशी धमकी भक्तांनी दिली तेव्हा ही समस्या निर्माण झाली. हे भांडण टाळण्यासाठी अखेर नागपूरची निवड करण्यात आली.

जमशेदजींचे अपूर्ण स्वप्न – इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स

जमशेदजी टाटा यांच्या मृत्यूनंतर १९०९ मध्ये इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्सची स्थापना झाली. पण या स्वप्नाची सुरवात चक्क १८९६ सालीच झाली . तेव्हा त्यांना जाणवले की भारतात उच्च स्तरीय विद्यापीठे नाहीत किंवा संशोधनही नाही. त्यासाठी ३० लाख मालमत्ता दान करण्याविषयीही जमशेदजींनी चर्चा केली होती.

या कल्पनेबद्दल ते इतके उत्सुक होते की त्यांनी स्वामी विवेकानंदांना पत्र लिहून प्रयत्न करण्याचे आवाहन केले. दुर्दैवाने १९०२ मध्ये विवेकानंद यांचा मृत्यु झाला. स्वामीजींच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता जमशेदजींच्या प्रयत्नांच्या समर्थक बनल्या.

जमशेदजी इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्सच्या स्थापनेसंदर्भात ते त्या वेळचे व्हाईसरॉय लॉर्ड कर्झन कडे याच्या गेले होते. तेव्हा त्यांनी विचारले, “पण सुशिक्षित हिंदुस्थानी विद्यार्थी कुठे आहेत जे एखाद्या संस्थेची जबाबदारी घेऊ शकतात आणि घेतले तर त्यांच्यासाठी मोठी नोकरी कुठे आहे?” पण यामुळे नाराज न होता. त्यांनी त्यासाठी प्रयत्न चालू ठेवले.

म्हैसूरच्या राजाने या कामासाठी ३७५ एकर जमीन आणि ५ लाख रुपये खर्च केले होते. तसेच संस्थेला दर महिन्याला ५० हजार रुपये देण्याची तरतूद करण्यात आली होती. १९०५ साली, लॉर्ड डेटन यांनी हिंदुस्थान सोडण्यापूर्वी संस्थेच्या स्थापनेला हिरवा कंदील दिला आणि १९०९ मध्ये इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स स्थापना झाली.

आज जमशेदजी यांच्यानंतर टाटा सन्स भारतात चांगल्या प्रकारे काम करत आहे. पण देशाच्या प्रगती मध्ये त्यांचा मोठा वाटा आहे.