स्वातंत्रपूर्व काळातला हा प्रसंग आहे. वास्तविक, भारतावर तेव्हा ब्रिटिशांचे राज्य होते. ब्रिटीश सैनिक आणि नागरिकांनी पूर्ण भरलेली एक ट्रेन जात होती. पूर्ण ट्रेनमध्ये बहुतेक प्रवासी ब्रिटिश होते.

एका डब्यात एक भारतीय प्रवासी गंभीर अवस्थेत बसला होता. गडद रंग आणि मध्यम आकाराचा, प्रवासी साध्या पोशाखात होता. म्हणून तेथे बसलेल्या ब्रिटिशांनी त्याला मूर्ख आणि निरक्षर समजले आणि त्याची थट्टा केली. पण ती व्यक्ती कोणाकडे लक्ष देत नव्हती.

अचानक तो माणूस उठला आणि त्याने ट्रेनची चेन ओढली. वेगात जाणारी ट्रेन लगेच थांबली. सर्व प्रवासी त्या व्यक्तीला अनेक दुषणे देवू लागली.

थोड्या वेळाने गार्ड आला आणि विचारले, ‘साखळी कोणी ओढली आहे?’ त्या माणसाने संकोच न करता उत्तर दिले, ‘मी ओढली आहे.’ याचे कारण विचारले असता ते म्हणाले, ‘माझा अंदाज आहे की येथून सुमारे एक फर्लांग (220 यार्ड) अंतरावर रेल्वे ट्रॅक तोडून टाकण्यात आला आहे.’

गार्डने विचारले, ‘तुला कसे कळले?’ तो म्हणाला, ‘सर! मला वाटले की ट्रेनच्या नैसर्गिक वेगात फरक आहे. ट्रॅकमधून प्रतिध्वनीच्या आवाजाची गती मला धोक्याची जाणीव देते. जेव्हा गार्ड त्या व्यक्तीबरोबर काही अंतरावर पोहचला, तेव्हा तो प्रत्यक्षात रेल्वे ट्रॅकचे सांधे एका ठिकाणाहून उघडे आहेत आणि सर्व नट आणि बोल्ट्स विखुरलेले आहेत. हे पाहून स्तब्ध झाले. तोपर्यंत इतर प्रवासीही तेथे पोहोचले.

जेव्हा लोकांना समजले की त्याच्या बुद्धीमुळे त्याचा जीव वाचला आहे, तेव्हा त्यांनी त्याची स्तुती करायला सुरुवात केली. गार्डने विचारले, ‘तू कोण आहेस?’ तो माणूस म्हणाला,

‘मी एक अभियंता आहे आणि माझे नाव डॉ. एम. विश्वेश्वरय्या आहे.’

हे नाव ऐकून ट्रेनमध्ये बसलेले सर्व इंग्रज स्तब्ध झाले. 

15 सप्टेंबर 1860 रोजी जन्मलेले, विश्वेश्वरय्या म्हैसूर संस्थानाचे दिवाण होते. वयाच्या अवघ्या 12 व्या वर्षी त्याने आपले वडील गमावले. त्यांनी आयुष्याची सुरुवातीची वर्षे कर्नाटकात घालवली. त्यांचे वडील संस्कृत पंडित होते. ज्याचा साध्या जीवनावर विश्वास होता.

सर मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या यांनी बॉम्बे विद्यापीठातून स्थापत्य अभियांत्रिकीची पदवी प्राप्त केली आहे. शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी पीडब्ल्यूडीमध्ये काम केले आणि नंतर भारतीय सिंचन आयोगात काम करण्यास सुरुवात केली.

स्वातंत्रपूर्व काळात 1912-1918 पर्यंत ते म्हैसूर संस्थानात कार्यरत होते. भारतात ब्रिटिश सत्ता असताना किंग जॉर्ज पंचम यांनी ब्रिटिश भारतीय साम्राज्याची पदवी देखील दिली होती. यानंतर, 1955 साली त्यांना भारतरत्न पुरस्कारानेही सन्मानित करण्यात आले.

विश्वेश्वरय्या 100 वर्षांहून अधिक काळ जगले आणि शेवटपर्यंत सक्रिय जीवन जगले. त्याच्याशी संबंधित एक किस्सा खूप प्रसिद्ध आहे की एकदा एका व्यक्तीने त्याला विचारले, ‘तुझ्या शाश्वत तारुण्याचे (दीर्घायुष्य) रहस्य काय आहे?’

तेव्हा डॉ विश्वेश्वरायांनी उत्तर दिले, ‘जेव्हा म्हातारपण माझ्या दारावर ठोठावते, तेव्हा मी आतून उत्तर देतो की विश्वेश्वरय्या घरी नाही आणि तो निराश होऊन परतला. जर मी म्हातारपणाला भेटू शकत नाही, तर तो माझ्यावर कसे वर्चस्व गाजवेल?’

आधुनिक भारताचे विश्वकर्मा अशी ओळख असलेले भारतरत्न मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या हे अभियंता पदावरील पहिले भारतीय होते. मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या यांनी देशात अर्थव्यवस्था, शेती, उद्योग, शिक्षण क्षेत्रात आपल्या असामान्य कर्तृत्वाने कायपालट घडवून आणला.

आपल्या अनेक कल्पक गोष्टी त्यांनी सत्यात उतरवून देशासाठी मोलाचं योगदान दिलं. त्यांनी केलेल्या एकूण कार्याची भारत सरकारने देखील दखल घेत १९५५ साली त्यांना भारतरत्न या सर्वोच्च पुरस्काराने सन्मानित केलं.

मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या यांचे स्मरण म्हणून त्यांचा जन्मदिन देशात अभियंता दिन म्हणून साजरा केला जातो. सर्व अभियंत्यांना अभियंता दिनाच्या मनपूर्वक शुभेच्छा !